دغدغه محوری دانشگاههای ما به جای فرمالیسم علمی باید جدی گرفتن چرخه تولید و کاربرد دانش باشد
سارا رحیمی- عطنا؛ پژوهش به معنی کاوش و جست‌و‌جو به طریق علمی در زمینه‌های متفاوت اعم از سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، صنایع، خدمات و… است که هدف از آن دست‌یابی به حقایق و تجدیدنظر در مسائل است و به دلیل اتکاء به روش‌های علمی یکی از روش‌های بسیار موثر در حل مشکلات جامعه محسوب می‌شود. دانشگاه علامه طباطبائی در چند سال اخیر در زمینه امورات پژوهشی دانشگاه بسیار موفق عمل کرده است . اواخر اردیبهشت‌ماه مدیریت امور پژوهشی دانشگاه به دکتر علی خورسندی طاسکوه واگذار شد. به سراغ او رفتیم تا از برنامه‌های جدیدی که برای این حوزه دارند بیشتر اطلاع پیدا کنیم. در ادامه متن گفت‌وگو را می‌خوانید؛
جناب دکتر با توجه به اینکه جنابعالی جایگزین آقای دکتر نیسی در سمت امور پژوهشی شده‌اید در ابتدا گزارشی از وضعیت فعلی این حوزه ارائه دهید.
همانگونه که می‌دانید، مدیریت محترم پیشین امور پژوهشی، جناب آقای دکتر نیسی، زحمت‌های زیادی برای این مجموعه کشیدند؛ مسیرهای خیلی خوبی را به لحاظ رویه‌های سازمانی انجام پژوهش گشوده‌اند، مجموعه‌ای از آئین‌نامه‌های پژوهشی را نهادسازی کرده‌اند و اکنون هم در وزارت علوم مسئولیت مهمی تحت عنوان مدیریت پشتیبانی پژوهش برعهده دارند. نقطه قوت ما در مجموعه مدیریت امور پژوهشی حضور گروهی از کارشناسان دلسوز، زبده و حرفه‌ای است که خوشبختانه اکثریت قریب به اتفاق آنها از تحصیلات آکادمیک عالی برخوردارند.
به عقیده شما پژوهش‌های دانشگاهی با چه چالش‌های عمده‌ای مواجه‌اند؟
جنس چالش‌هایی که ما در دانشگاه خودمان داریم، عمدتاً از جنس مشکلاتی است که سایر دانشگاه‌ها نیز با آن مواجه هستند؛ مسائلی نظیر اقتصاد آموزش عالی، ناکافی بودن اعتبارات پژوهشی، ضعیف بودن رابطه دانشگاه با جامعه و صنعت و از این دست مسائل، البته دانشگاه ما به دلیل ماهیت کارکردی خود از مجموعه‌ای از مزیت‌ها و ظرفیت‌ها برخوردار است که احتمالاً دانشگاههای دیگر کشور کمتر از آن برخوردار هستند اما عمدتاً در دانشگاههای ما، به ویژه در حوزه پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی، سیاست‌ها و اولویت‌های پژوهشی مسئله‌محور نیستند.
در انجام پژوهش‌های اصیل، فاخر و آکادمیک اصولاً با یک تأخر تاریخی و تاًخر سیاستی مواجه هستیم، شما به ندرت مشاهده می‌کنید که دانشگاه‌ها دست به انجام پروژه‌های بزرگ بزنند، پژوهش‌ها کمتر پروژهمحور هستند؛ بیشتر پژوهش‌های دانشگاهی در مقیاس‌های کوچک، جزیره‌ای، انفرادی، زودبازده و غیرکاربردی هستند. به عقیده من، تمرکز پژوهش‌های دانشگاهی باید همزمان روی پژوهش‌های بنیادی و اصیل و مسئله‌گشایی و پاسخگویی به نیازها و انتظارات جامعه و روح زمانه باشد.
چه پیشنهادها و راهکارهای جدیدی برای گسترش پژوهش در دانشگاه دارید؟
بخش قابل توجهی از سیاست‌هایی که در حال پیگیری هستیم، مأموریت‌هایی هستند که از طرف ریاست محترم دانشگاه و معاونت محترم پژوهشی دانشگاه برای بهبود و تسریع روند رشد پژوهش در دانشگاه علامه طباطبائی تعیین شده‌اند اما شنیدن صداهای دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها، استادان فرهیخته ما و همچنین دانشجویان، به ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی به طور ویژه مورد توجه معاونت محترم پژوهشی و دستورکار بنده و همکاران فرهیخته مجموعه است.
دغدغه و جهت‌گیری اصلی ما شناسایی و پاسخگویی به نیازها و مسائل اصلی دانشگاه و کشور با رویکرد میا‌ن‌رشته‌ای و فرارشته‌ای است، به خاطر این نکته تلاش و تمرکز اولیه ما تعیین مأموریت پژوهشی کلان دانشگاه، حداقل در بازه زمانی سه سال آینده است؛ مشخص کردن اولویت‌های پژوهشی دانشکده‌ها و تعیین محورها و موضوعات پژوهشی دانشگاه گام بعدی است با وجود این، بخش مهمی از جهت‌گیری‌های پژوهش دانشگاه قطعاً به سمت نیازها و علائق حرفه‌ای استادان و اعضای محترم هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی خواهد بود، پشتیبانی از استادان پژوهشگر و دانشجویان تحصیلات تکمیلی از اولویت‌های اصلی است.
سیاست‌های اصلی مدیریت امور پژوهشی در دوره مدیریت جنابعالی چه هستند؟
ما بر روی مجموعه‌ای از سیاست‌ها متمرکز هستیم، افزایش تولیدات علمی و پژوهشی دانشگاه هم در بعد ملی و هم در بعد بین‌المللی از هفت اولویت اصلی ما است به طور خاص، گسترش ارتباطات و همکاری‌های پژوهشی بین دانشگاه، صنعت، خدمات اجتماعی و جامعه مدنی مد نظر است، با علم به ناکافی بودن اعتبارات دولتی، جذب اعتبارات پژوهشی از بیرون به عنوان یکی از ماموریت‌های کلیدی دانشگاه است، ما باید مجموعه‌ای از اعتبارات پژوهشی را جذب کنیم و این مأموریتی است که انجام آن اجتناب‌ناپذیر است اما یکی از توجهات سیاستی اصلی ما روی افزایش اعتبار بین‌المللی دانشگاه است.
همان‌طور که می‌دانید، دانشگاه علامه طباطبائی براساس گزارش‌های رسمی و رتبه‌بندی‌های وزارت علوم به عنوان دانشگاه سطح یک کشور ارزیابی می‌شود؛ دانشگاه ما در سطح انظار عمومی و اجتماعات تخصصی نیز دانشگاهی پراعتبار و پروجهه است و همیشه در تربیت دانش‌آموختگان و اندیشمندان فاخر در حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی صاحب سبک و مدعی بوده است اما دانشگاه علامه در سطح فرامرزی از رتبه و اعتبار قابل دفاعی برخوردار نیست.
تبدیل شدن به حداقل یکی از هزار دانشگاه برتر جهان جزء سیاست‌های برنامه‌ای ما است که امیدوارم حداکثر تا دو یا سه سال آینده محقق شود بنابراین ارتقای جایگاه بین‌المللی دانشگاه در مرکز مأموریت‌ها و سیاست‌های جدید ما است البته این امر نیاز به حمایت و پشتیبانی‌های ویژه‌ای دارد که امیدوارم محقق شود.
پژوهش‌هایی نشان می‌دهد که امروزه حدود ۸۰ درصد اعتبار و پرستیژی که دانشگاههای ممتاز جهان از آن بهره‌مند و برخوردار هستند به خاطر کیفیت تولیدات پژوهشی است بنابراین اگر واقعاً به دنبال اعتبار جهانی دانشگاه هستیم نیازمند اعتبارگذاری ویژه در حوزه پژوهش و سرمایه‌گذاری علی‌حده روی سرمایه‌های انسانی دانشگاه به ویژه اعضای محترم و معزز هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی هستیم.
چه برنامه‌هایی برای فعال شدن بخش‌های کیفی- پژوهشی به خصوص ارتقای آنها دارید؟
همانگونه که مطلع هستید، توده‌ای شدن آموزش عالی از دهه ۸۰ به بعد منجر به عارضه کمی‌گرایی در آموزش عالی شد، عارضه کمی‌گرایی صرف، ناخواسته و در بطن خود فرسایش و افول کیفیت را به همراه دارد. در حوزه پژوهش، ما قطعاً به دنبال پژوهش‌های کیفی هستیم؛ پژوهش‌هایی که هم بنیادی‌اند و هم مسئله‌محور و معطوف به نیازها، انتظارات و مسائل کشور اعم از ملی و منطقه‌ای و بومی هستند.
وقتی شما در پی پاسخ به یک سری مسائل جدی و مبتلابه هستید، در حقیقت به اجبار به سمت کیفیت پژوهش هدف‌گیری می‌کنید تا مسائل به درستی شناسایی و به موقع پاسخ داده شوند، زمانی کیفیت پژوهش دانشگاه از اهمیت بیشتری برخوردار است که از سطوح مختلف دولت، حاکمیت، نهادهای ملی و محلی و حتی محیط‌های آکادمیک مطالبه جدی و واقعی داشته باشید.
رشد کمی‌گرایی چه آثار و پیامدهایی برای پژوهش‌های دانشگاهی موجب شده است؟
عارضه حداقلی کمی‌گرایی در پژوهش، بدون استفاده ماندن و خاک خوردن پژوهش‌ها و گزارش‌های پژوهشی در مخازن و قفسه‌های کتابخانه‌ها است اما پیامد جدی و جبران‌ناپذیر کمی‌گرایی در پژوهش اتلاف مستمر منابع مالی و انرژی‌های ذهنی است، واقعیت این است که اگر به سمت پژوهش‌های کیفی حرکت کنیم، در چرخه تولید و کاربرد دانش به فرجام قابل قبولی می‌رسیم.
بعضی از پژوهش‌ها باید به سیاست تبدیل شوند؛ برخی دیگر باید در مسیر تبدیل به تکنیک سرمایه‌گذاری شوند؛ پاره‌ای از پژوهش‌های بنیادی هم باید به نظریه برسند بنابراین انباشت صدها و هزاران گزارش پژوهشی در کتابخانه‌های دانشگاههای کشور عارضه آشکار کمی‌گرایی در پژوهش است از تداوم چنین وضعیتی باید جلوگیری کرد.
کمی‌گرایی در پژوهش در بهترین شرایط به مجموعه‌ای از داده‌ها و یافته‌های غیرکاربردی می‌انجامد که با نشر آنها مجموعه‌ای از اطلاعات محقق می‌شود و امتیازاتی را نیز در فرآیند فرمالیسم آکادمیک نصیب نویسنده یا نویسندگان می‌کند. کشور ما نیاز دارد تا از انبوهی از داده‌ها، یافته‌ها و اطلاعات به دانش، سیاست، تکنیک و در شرایط آرمانی به نظریه برسد، مسئله این است که ما در چرخه تولید و کاربرد دانش، سیاست و تدبیر مشخص و عملیاتی نداریم؛ در این پروسه نیازمند اتخاذ سیاست‌های عمل‌گرایانه در انجام پژوهش‌های دانشگاهی هستیم.
به عقیده من، دغدغه محوری دانشگاههای ما به جای فرمالیسم علمی باید جدی گرفتن چرخه تولید و کاربرد دانش باشد، متاسفانه ما پژوهشگران با تولید انبوهی از داده‌ها و اطلاعات پژوهشی به اقناع و با نشر یافته‌های خود به اشباع آکادمیک و ایست انگیزشی می‌رسیم در حالی که تولید داده و اطلاعات گام‌های اولیه چرخه تولید و کاربرد دانش هستند.
برای افزایش فعالیت‌های پژوهش دانشجویان و استادان چه برنامه‌هایی دارید؟
فرض ما این است که فرصت‌های پژوهشی در بیرون از دانشگاه وجود دارند اگرچه ظرفیت‌ها در درون محیط‌های آکادمیک جریان دارد، تشویق استادان به انجام پژوهش‌های کاربردی و معطوف به مسائل روز جامعه از اولویت‌های کلیدی است؛ هم اکنون دانشجوهای تحصیلات تکمیلی در قالب هسته‌های پژوهشی کم و بیش حمایت می‌شوند، رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویان به جای اینکه غالباً به دریافت مدارک و مدارج تحصیلی هدایت شوند، در وهله اول باید پروژهمحور و معطوف به مسائل زیست‌بوم اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی باشند.
شایسته می‌دانیم که حمایت‌های مالی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی افزایش یابد، یکی از دلایل نابسندگی حمایت و پشتیبانی مالی از پژوهش‌های دانشجویی کافی نبودن اعتبارات پژوهشی عمومی دانشگاه است که از جانب دولت تزریق می‌شود. بر این باور هستیم که با گسترش ارتباطات پژوهشی دانشگاه با جامعه و صنعت می‌توانیم این معضل را حل کنیم بنابراین اگر دست‌وبال مالی و اقتصادی دانشگاه به اندازه کافی باز باشد، قطعاً اولویت اول و اصلی ما حمایت از دانشجویان تحصیلات تکمیلی است.
برای گروه‌های پژوهشی دانشکده‌های دانشگاه علامه به عنوان مرکز رشد علوم انسانی چه اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت پژوهشی در نظر دارید؟
ما در حال برگزاری نشست‌های تخصصی با معاونان محترم پژوهشی دانشکده‌ها و روسای معزز پژوهشکده‌ها هستیم، پس از اعلان مأموریت کلان دانشگاه به سمت تعیین اولویت‌های پژوهشی دانشکده‌ها و واحدهای پژوهشی و سپس محورها و موضوعات پژوهشی گروه‌های پژوهشی و آموزشی می‌رویم، انتظار داریم این پروسه در بازه زمانی دو یا سه ماه آینده به نتیجه برسد. به هرحال، هدف این است که جهت‌گیری‌های اصلی گروه‌های آموزشی و پژوهشی برنامه‌محور باشند و به وجه شایسته در چارچوب اولویت‌های پژوهشی دانشکده و مأموریت پژوهشی کلان دانشگاه جهت‌گیری شوند.
و سخن پایانی؟
سرکارعالی همه سوالات خوب را پرسیدید اما دغدغه‌ای که همواره در زمینه پژوهش در دانشگاه‌ها دارم، خلأ شکل‌گیری جریان‌های پژوهشی فاخر و یا مکتب‌های فکری قابل رقابت با دنیای بیرون از مرزهای سرزمینی است، علوم انسانی به طور سنتی و به ویژه در کشورهای پیشرفته، مغز هدایت‌کننده و ذهن جمعی جامعه است.
ما علوم انسانی‌ها و علوم اجتماعی‌ها می‌توانیم نقش بسیار پررنگ‌تری در زمینه هدایت جریان‌های پژوهشی جامعه داشته باشیم، دانشگاه‌ها در جهان در حال پشت سر گذاشتن نسل سوم آموزش عالی هستند، دانشگاههای برجسته جهان به تدریج در پی ورود به عصر جدیدی از آموزش عالی هستند، دعوی و تاکید سیاستی نسل چهارم آموزش عالی این است که موسسات آموزش عالی و به طور خاص دانشگاه‌هایی که مزیت نسبی و رقابتی آنها در علوم انسانی و اجتماعی بیشتر استّ بتوانند به نیازها و مسائل جامعه پاسخ‌های عینی و اقناع‌کننده دهند، بتوانند سایر نهادهای اجتماعی را هدایت کنند و پرچمدار سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و اقتصادی باشند.
به باور بنده، گریزی از حرکت به سمت پژوهش‌های فاخر، اصیل و مسئله‌محور نیست، پشتیبانی از استادان فرهیخته، دانشجویان محترم دکتری، پژوهشگران برجسته و فراهم کردن فضای باز آکادمیک برای انجام پژوهش‌های مسئله‌محور و احیاناً پاسخگو باید محور سیاست‌های پژوهشی ما باشد در چنین صورتی، ضمن اینکه می‌توانیم مسائل کلیدی زیست‌بوم خود را شناسایی و پاسخ دهیم، می‌توانیم به سمت ایجاد و گسترش جریان‌های فکری و پژوهشی جدی و رقابت‌پذیر گام برداریم البته نکته اخیر بنده یک آرزو و آرمان است ولی دانشگاه معتبر و مهمی نظیر علامه ظرفیت‌های درونی لازم برای حرکت به این سمت را دارد. به هر حال خود مرحوم علامه طباطبائی صاحب مکتب فکری بود؛ چرا دانشگاه علامه طباطبائی به این سمت نرود؟!
سروش
نظر شما :