برگزاری کارگاه ملّی اخلاق در پژوهش «موضوعات علوم انسانی و اجتماعی»

• خیرمقدم توسط مدیر امور پژوهشی دانشگاه علامه طباطبائی (دبیر اجرایی کارگاه)

آن‌گونه که تاریخ علم و فلسفه و حکمت و شعر به ما یاد می دهد  همواره اخلاق به همراه عدالت دو آرمان شهر  این سرزمین بوده اند.  اهمیت اخلاق در سرزمین ما بسیار واضح و مبرهن است . در جامعه مذهبی امروز ما هم شایسته این است که اخلاق سرلوحه کنش های اجتماعی ما باشد. اما واقعیت این است که ما در حوزه اخلاق و به طور خاص اخلاق در پژوهش کاستی های زیادی داریم . به یک معنا ما دچار بد اخلاقی دانشگاهی هستیم یعنی جایی که نهاد عقل منفصل جامعه یا خرد آزاد اجتماعی است و باید معین و مروج اخلاق باشد خود دچار بد اخلاقی است.  مایه بسیار تاسف است که زیست بوم دانشگاهی ما به سان زیست بوم اقتصادی درگیر بداخلاقی شده است.

آموزش و پژوهش دانشگاهی یک امر اخلاقی است و دانشگاه باید مرجع هدایت امور اخلاقی در جامعه باشد. در ۲۰ سال گذشته رویکرد سیاسی در مقابل این موضوع اتخاذ شده و تا حدود زیادی فرافکنی می‌شود. رویکرد دوم روش علمی و سیاستی است که تقلب علمی به عنوان یک بیماری آکادمیک شناخته می‌شود و دانشگاهیان به دنبال درمان آن هستند. ارائه راهکارهای سیاستی، برگزاری کارگاه‌ها، طراحی برنامه‌های آموزشی از جمله اقدامات لازم برای درمان موضوع بی اخلاقی در پژوهش توسط دانشگاه علامه طباطبایی است. با توجه به رسالت دانشگاه علامه طباطبایی به عنوان یک دانشگاه معرفت محور و تأثیرگذار اجتماعی، هدف ما تأسیس کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه و برگزاری کارگاه‌هایی به همراه برنامه‌های آموزشی و دانش‌افزایی دیگر در آینده و نهادینه کردن اخلاق در پژوهش به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ دانشگاهی است. تاکنون ده‌ها برنامه در سطح دانشگاه برای دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلی و اعضای هیات‌علمی طراحی و برگزار شده است.کارگاه ملی اخلاق در پژوهش با همکاری کمیته ملی اخلاق در پژوهش‌های زیست پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.

• سخنران افتتاحیه: دکتر وحید شالچی معاون فرهنگی دانشگاه علامه طباطبائی

موضوع اخلاق در کشور ما تبدیل به یک «مسئله» شده است. در گذشته ما از جامعه طلبکار و پرسشگر بودیم، مانند اینکه چرا ارج و قرب لازم به پژوهش ها و تحقیق ها داده نمی شود؟ اما در حال حاضر بر اساس تجربۀ شخصی بنده، جای این موارد عوض شده است و این اهل پژوهش هستند که محل پرسش افراد و جامعه قرار گرفته اند. اینکه موضوع هایی را که انتخاب کرده اند چه اهمیتی دارد؟ چقدر دقت دارد؟ چقدر شایستگی دارد؟ این موارد باعث شده است که نسبت بین اخلاق و پژوهش برجسته و مهم شود.
در کشور فرانسه اگر فردی دچار بی اخلاقی پژوهشی شود، بلافاصله از محیط آکادمیک اخراج می شود و تا پنج سال هم فرد نمی تواند در دانشگاه ثبت نام کند.
علم جدید در فضایی جدا از ارزش ها شکل گرفته است. علم به عنوان یک داور بدون جهت گیری ارزشی شکل گرفته و خود را به عنوان یک داور نشان داده است.
یکی از مواردی که محققان و پژوهشگران باید به آن توجه کنند، بحث محرمانگی اطلاعات افراد مورد پرسش است. کسانی که در پژوهش ما شرکت کرده اند باید مطمئن باشند که اطلاعات آنها محرمانه باقی خواهد ماند.
ارزش مهم دیگر انتشار و اذعان کردن است، باید بدانیم انتشار پژوهش ما آیا در راستای پیشرفت اجتماعی است یا بیشتر برای پیشرفت شخصی و فردی خودمان است؟ پژوهش های ما چقدر در جهت پیشرفت علم و دانش است؟
مسئلۀ دیگر احترام به همکاران در پژوهش است. اینکه چه قدر ما با آنها منصفانه برخورد می کنیم. تبعیض قائل نشدن در حوزۀ علم و دانش ارزش مهم دیگر است. ایدئولوژی، نژاد، گفتمان و… هیچوقت نباید موجب سوگیری ما در پژوهش شود.
امر مهم دیگر شایستگی و توانایی پژوهشگر در انجام پژوهش است، باید سوال شود که آیا ما در زمینۀ تخصص خودمان مشغول انجام پژوهش هستیم. ما مقید هستیم که در زندگی حرفه ای خود توانایی هایمان را ارتقا دهیم.
در هنگام کار با حیوانات هم باید مسائل اخلاقی را رعایت کرد. در آزمایش هایی که روی حیوانات انجام می شود این امر بسیار مهم است. همچنین در پژوهش هایی که روی افراد زیر ۱۸ سال انجام می شود، باید دقت های اخلاقی لازم را داشته باشیم.
اصل اول در این زمینه به حداقل رسانده آسیب به کسانی است که در پژوهش ما شرکت می کنند. هر نوع آسیب روحی، روانی مالی، فیزکی و… باید به حداقل برسد.
اصل دوم گرفتن رضایت فردی است که در پژوهش ما شرکت می کند. ما باید از تک تک افراد رضایت کتبی بگیریم. آنها باید روند پژوهش و هدف آن را بدانند و هیچ اجباری در کار نباشد.
اصل سوم حمایت از گمنامی و محرمانگی پاسخگویان است، باید بدانیم این اطلاعات چه زمانی از بین می روند. در کجاها مورد استفاده قرار می گیرند و اینکه آیا با نهادی دیگر هم به اشتراک گذاشته می شوند یا خیر؟
آخرین اصل اینکه شرکت کنندگان در پژوهش در هر مرحله از آن باید بتوانند آزادانه از پژوهش خارج شوند و اطلاعات آن از بین برود.

• سخنرانی دکتر احسان شمسی گوشکی دبیر کمیته ملی اخلاق در پژوهش‌های زیست پزشکی

• تعارض منافع، حفاظت از آزمودنی انسانی و پژوهش در گروه‌های خاص - مدرس دکتر مجتبی پارسا

• موافقت نامه‌ها و کنوانسیون‌های بین المللی اخلاق در پژوهش - مدرس دکتر علی خورسندی